द्राक्ष पिकातील प्रमुख कीटक आणि त्यांचे व्यवस्थापन (Grapes : Insects Management)

नमस्कार शेतकरी बंधूंनो,

देहात परिवारात आपले सहर्ष स्वागत आहे!

द्राक्ष हे बहुवर्षीय पीक असून, एकदा लागवड केल्यानंतर या पिकाचे आयुष्य साधारणतः 12 - 14 वर्षाचे असते. तेव्हा लागवडी संदर्भातील प्रत्येक गोष्ट बारकाईने पाहून निर्णय घेणे फारच महत्वाचे ठरते. द्राक्ष हे नगदी पीक असून देशातील सर्वात महत्वाचे फळपीक मानले जाते. राज्यात प्रामुख्याने नाशिक, सांगली, सोलापूर व पुणे जिल्ह्यांत द्राक्ष लागवड होते. या फळपिकाच्या वाढीकरिता, तसेच उत्पादनास पोषक असे वातावरण या विभागात आढळते. द्राक्षाचे उत्पादन कमी होण्याची अनेक कारणे आहेत. त्यापैकी किडींचा/रोगाचा प्रादुर्भाव हे एक महत्त्वाचे कारण आहे. द्राक्ष पिकावर किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव झाल्यास पिकाचे 50 टक्क्यापेक्षा जास्त नुकसान होते. योग्य हवामान, जमीन न मिळाल्यास द्राक्ष पिकामध्ये विविध प्रकारच्या किडी आढळून येतात. किडींमुळे होणारे पिकाचे नुकसान टाळण्यासाठी आज आपण द्राक्ष पिकातील प्रमुख किडींविषयी व त्यांच्या व्यवस्थापनाविषयी जाणून घेणार आहोत.

फुलकिडे (Thrips):

फुलकिड्यांची ओळख (Identification of Grapes Thrips):

• फुलकिडे सुरुवातीला विशिष्ट पीक व भागासाठी मर्यादित होते. परंतु अलीकडे ही कीड द्राक्षातील एक प्रमुख कीड म्हणून ओळखली जाते.
• फुलकिडे आकाराने अतिशय लहान म्हणजेच 1 मिमी पेक्षा कमी लांबीचे असतात त्यांचा रंग हा फिकट पिवळा असतो.

फुलकिड्यांची लक्षणे (Symptoms of Thrips):

• फुलकिडे (Thrips) या कीटकांचा प्रादुर्भाव पानाच्या खालच्या बाजूला आढळून येतो.
• प्रादुर्भाव झालेली पाने गळू लागली की या किटकांचा मोर्चा दुसऱ्या पानांकडे वळतो.
• फुलकिडे द्राक्षाच्या फुलोऱ्यासोबतच मण्यावर देखील हल्ला करतात.
• फुलोरा सुरकुतलेला व पिवळा पडलेला दिसून येतो. नंतर पानांवर परिणाम दिसू लागतात.
• हे कीटक पानांमधून निघणारा रस शोषून घेतात. त्यामुळे पाने वाकडी होतात, पानांच्या कडा वरच्या बाजूला वळतात आणि बारीक होतात.
• हे कीटक खोडातील देखील रस शोषून घेतात. त्यामुळे खोड कमजोर बनते व पानांची गळ होते.
• या किडीचा उपद्रव पीक लहान असतानाच सुरू होतो. ते मोठे होईपर्यंत राहतो.
• झाडाची वाढ खुंटते.

फुलकिड्यांचे व्यवस्थापन (Management of Thrips):

• या कीडीच्या नियंत्रणासाठी निळे चिकट सापळे लावावेत.
• थायोमिथोक्सम 25% डब्ल्यूजी (देहात-असेर) 100 ग्रॅम 200 लिटर पाण्यात मिसळून एकरी फवारणी करावी किंवा
• या कीडीच्या नियंत्रणासाठी फिप्रोनिल 5% एससी (धानुका-फॅक्स) 400 मिली किंवा
• ऐसफेट 50% + इमिडा 1.8% एसपी (यूपीएल-लान्सर गोल्ड) 300 ग्रॅम किंवा
• फिप्रोनिल 40% + इमिडाक्लोप्रिड 40% डब्ल्यूजी (घरडा-पोलीस) 100 ग्रॅम किंवा
• फ्लॉनिकॅमिड 50% डब्ल्यूजी (यूपीएल-उलाला) 60 मिली एकरी वापर करावा.

तुडतुडे (Jassid):

तुडतुडे कीटकाची ओळख (Identification of Grapes Jassid):

• दक्षिण भारतात काहीशा प्रमाणात तर उत्तर भारतात मोठ्या प्रमाणात या किडीची लक्षणे पिकावर दिसून येतात.
• किडीची 4 ते 5 मि. मी. लांबी, रंग हिरवट करडा असून, आकार पाचरीसारखा असतो.
• डोक्‍यावर तपकिरी रंगाचे तीन ठिपके असतात.
• तुडतुडे चालताना तिरपे चालतात ही त्याची प्रमुख ओळख आहे.

तुडतुडे कीटकाची लक्षणे (Symptoms of Jassid):

• तुडतुडे ही कीड पानातील रस शोषून घेते तसेच तुडतुडे आणि त्यांची पिल्ले पानाच्या खालच्या बाजूला राहून त्यातील रस शोषून घेतात.
• नुकसानीचे पहिले लक्षण म्हणजे या कीडीने ओरखडलेले पांढरे ठिपके दिसून येतात.
• अधिक प्रमाणात प्रादुर्भाव झाल्यास पाने पिवळी पडतात नंतर तपकिरी पडून सुकतात आणि शेवटी गळतात.
• प्रकाशसंश्लेषण प्रक्रियेमध्ये अडथळा येतो.
• बहार धरल्‍यानंतर रोजच्‍या रोज बागेवर लक्ष ठेवून किड आढळताच नियंत्रणाचे उपाय करावेत.
• तुडतुड्यांमुळे उत्पादनात 50 ते 70% पर्यंत घट येऊ शकते.

तुडतुडे कीटकाचे व्यवस्थापन (Management of Jassid):

या किडीच्या नियंत्रणासाठी ऐसफेट 50% + इमिडा 1.8% एसपी (यूपीएल-लान्सर गोल्ड) 300 ग्रॅम किंवा

फिप्रोनिल 5% एससी (धानुका-फॅक्स) - 400 मिली 200 लिटर पाणी किंवा

एसेटामिप्रिड 20% एसपी (टाटा-मानिक) 50 मिली 200 लिटर पाण्यात मिसळून प्रति एकर फवारणी करावी

भुंगेरा (Beetle):

भुंगेरा किटकाची ओळख (Identification of GrapesBeetle) :

• भुंगेरे गर्द निळ्या रंगाचे तर अळी भुरकट पांढऱ्या रंगाची असते.
• प्रौढ भुंगा निमुळता, नळीसारखा लांबट व गर्द निळा असतो.
• शरीरावर हिरव्या रंगाची चमकणारी छटा असते.

भुंगेरा किटकाची लक्षणे (Symptoms of Beetle):

• मादी भुंगेरे पानाच्या मागील बाजूस अंडी घालते. अंड्यामधून 6 ते 7 दिवसांत छोट्या मातकट पांढरट रंगाच्या अळ्या बाहेर पडतात.
• अळ्या पानामधील हरितद्रव्य खरवडून उपजीविका करतात. त्याच ठिकाणी 12 ते 15 दिवसांत कोषावस्थेत जातात.
• कोष किंचित पांढरट तांबूस असतात. त्यामधून जवळपास एका आठवड्याने भुंगे बाहेर पडतात.
• अळी आणि प्रौढावस्था या दोन्ही हानिकारक आहेत.
• प्रौढ भुंगेरे पानाच्या वरच्या पृष्ठभागावरील हरितद्रव्य खातात.
• अळ्या पान स्वतःभोवती गुंडाळून खरवडून आतील हरित भाग खातात. त्यामुळे पानावरती समांतर पांढऱ्या रेषा उमटतात.
• अनेक रेषा एकमेकात मिसळून त्या ठिकाणी पांढरा चट्टा तयार होतो. कालांतराने असे चट्टे तपकिरी होतात, पाने करपल्यासारखी दिसतात.
• किडीचा प्रादुर्भाव पीक फुटव्याच्या अवस्थेत व पसवण्यापूर्वी होत असतो.
• किडीचा प्रादुर्भाव पाणथळ जमिनीमध्ये आणि नत्र खताच्या मात्रा अधिक दिल्याने वाढतो.

भुंगेरा किटकाचे व्यवस्थापन (Management of Beetle):

• क्विनालफोस 25% ईसी (धानुका-धानुलक्स) 400 मिली/प्रति एकरी 200 लिटर पाणी किंवा
• ट्रायझोफॉस 40% ईसी (प्रोटेक्ट) 250 मिली /प्रति एकरी 200 लिटर पाणी किंवा
• लॅम्डासायहॅलोथ्रीन 5% ईसी (सिंजेन्टा-कराटे) प्रवाही) 120 मिली/प्रति एकरी 200 लिटर पाणी फवारणी करावी.

पिठ्या ढेकूण (Mealybug):

पिठ्या ढेकूण किटकाची ओळख (Identification of Grapes Mealybug) :

• गेल्या काही वर्षांपासून, द्राक्ष पिकावर या किटकाचा प्रादुर्भाव वाढतच चालला आहे.
• प्रौढ मादीचे शरीर अंडाकृती, सपाट आणि मऊ असून रंग पांढरट लालसर असते.
• डोके आणि पोट स्पष्टपणे वेगळे नसतात.
• मादी सैलसर कापसासारख्या पुंजक्यात जवळपास 600 अंडी घालते. अंडी वाढत्या शेंड्यावर, फळांवर, सालीखाली, जमिनीलगत खोडाभोवती दिसून येतात.
• अंडी अंडाकृती, नारंगी रंगांची असतात.

पिठ्या ढेकूण किटकाची लक्षणे (Symptoms of Mealybug):

• पिठ्या ढेकूण किटक बुंध्यातील, ओलांड्यातील, पानांमधील, कोवळ्या फांदीमधील रसशोषण करतो यामुळे पाने पिवळी पडून सुकून जातात तसेच या किडीच्या शरीरातून चिकट पदार्थ बाहेर पडतो त्यामुळे त्या ठिकाणी मुंग्या तसेच बुरशीची लागण झालेली दिसून येते.
• नवीन फुटीची वाढ खुंटते. नवीन फुटीचे रूपांतर वेलीत न होता यू आकाराच्या आकडीत होते.
• बुरशीमुळे पानांची अन्ननिर्मिती क्रिया मंदावते.
• पिठ्या ढेकूण हा कीटक उष्ण आणि कोरड्या वातावरणात जास्त आढळतात तसेच या किटकाच्या शरीरावर कापसासारखा चिकट थर असल्यामुळे यावर नियंत्रण मिळवणे कठीण जाते.

पिठ्या ढेकूण किटकाचे व्यवस्थापन (Management of Mealybug):

• डायमेथोएट 30% ईसी (टाटा-टॅफगोर) 160 मिली अधिक फिश ऑइल रोझीन सोप 500 मिली 200 लिटर पाण्यात मिसळून प्रति एकर फवारणी करावी किंवा
• बुप्रोफेझीन 25% एससी (एचपीएम-अपोलो) 400 मिली अधिक फिश ऑइल रोझीन सोप 500 मिली 200 लिटर पाण्यात मिसळून प्रति एकर फवारणी करावी.

खोडकिडा:

खोड किड्याची ओळख (Identification of Grapes Stem borer) :

• या किडीचा पतंग मध्यम आकाराचा असून राखाडी किंवा गवती रंगाचा असतो.
• पूर्ण वाढ झालेल्या अळीच्या शरीरावर अनेक मळकट ठिपके असतात व अळीचे डोके तांबड्या रंगाचे असते.
• या किडीची मादी पानाच्या मागच्या बाजूस पुंजक्यात अंडी घालते.

खोडकिड्याची लक्षणे (Symptoms of Stem borer):

• ज्या द्राक्षबागांना अधिक ताण दिलेला असतो तसेच ज्या दुर्लक्षित झालेल्या जुन्या द्राक्ष बागा आहेत त्यांच्यावर खोडकिडीचा अधिक प्रादुर्भाव दिसून येतो.
• अंड्यातून निघालेल्या अळ्या प्रथम पानाचा पृष्ठभाग कुरतडतात व नंतर पानांवर एका सरळ रेषेत बारीक गोल छिद्रे पाडतात.
• अळी खोडात शिरून आतील गाभा खाते.
• वाढणाऱ्या शेंड्याला इजा होऊन विशिष्ट प्रकारची पोंगेमर होते.
• किडीचा प्रादुर्भाव साधारण: पीक एक महिन्याचे झाल्यापासून फळ तयार होईपर्यंत होऊ शकतो.
• अळी आत शिरल्यानंतर आतील गाभा खाते, त्यामुळे फळ वाळते.

खोडकिड्याचे व्यवस्थापन (Management of Stem borer):

• जमिनीची खोल नांगरट करावी
• तूर, चवळी ही पिके आंतरपीक म्हणून घ्यावीत.
• 5% निंबोळी अर्काची फवारणी करावी.
• नत्राचा आणि स्फुरदाचा नियंत्रीत हप्ता दयावा.
• किडग्रस्त झाडे नष्ट करावीत.
• शेतामध्ये एकरी ट्रायकोग्राम चीलोनीस या परोपजीवी किटकाचा 50,000 अंडीपुंज म्हणजेच 4 ट्रायको कार्डचा वापर करावा.
• दाट लागवड करु नये व पाण्याचा योग्य निचरा करावा.
• थायोमिथोक्सम 25% डब्ल्यूजी (देहात-असेर) 100 ग्रॅम + फिप्रोनिल 0.6% जीआर (देहात - स्लेमाईट अल्ट्रा) 4 किलोचा बेसल डोस द्यावा.
• किडीचा प्रादुर्भाव दिसू लागताच क्लोरैंट्रानिलिप्रोल 18.5% एससीची (देहात - Ataque) 60 मिली प्रति एकरी फवारणी करावी. किंवा
• एमॅमेक्टिन बेंझोएट 5% एसजी (देहात - illigo) 54 ते 88 ग्रॅम एकर द्यावे किंवा
• थायमेथोक्सम 12.6 + लॅम्बडा सायहॅलोथ्रिन 9.5% झेडसी (देहात - Entokill) 50 ते 80 मिलि एकर द्यावे किंवा
• इमिडाक्लोप्रिड 17.8% एसएल (बायर-कॉन्फिडोर) @100 मिली 200 लिटर पाण्यात मिसळून प्रति एकर फवारणी करावी.

खवले कीड (Cushion Scale) :

खवले किडीची लक्षणे (symptoms of Cushion Scale):

• या किडी काड्यांतील, पानांतील, देठातील आणि घडातील रस शोषून घेतात.
• किडीच्या उपद्रवामुळे किडी अशक्त बनतात.
• मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव झाल्यास वेल व फांद्या मरतात.
• राखाडी, तपकिरी अशा गोल आकाराचे थर द्राक्षाच्या कांड्यावर दिसून येतात.
• हलकी जमीन, पाण्याच्या पाळ्यांतील जास्त अंतर व व्यवस्थापनाकडे केलेले दुर्लक्ष, यामुळे या किडीचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर वाढतो.

खवले किडीचे व्यवस्थापन (Management of Cushion Scale):

• लैम्ब्डा-साइहलोथ्रिन 5% ईसी (सिंजेंटा-कराटे)ची एकरी 200 मिली प्रति 200 लिटर पाणी फवारणी करा.  किंवा
• बुप्रोफेझिन 25% एससी (टाटा-ऍप्लॉउड) ची एकरी 200 मिली प्रति 200 लिटर पाणी फवारणी करा.

फवारणी करताना घ्यावयाची काळजी:

• निर्यातक्षम  द्राक्ष उत्पादन घेणाऱ्या शेतकऱ्यांनी कृपया राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र, मांजरी, पुणे यांनी वेळोवेळी प्रसारित केलेल्या अद्ययावत शिफारसी  प्रमाणे कीटकनाशक / बुरशीनाशक फवारावे . फवारणी करत असलेल्या औषधाचे उर्वरित अंश आपआपल्या ग्राहकांनी निर्धारित पातळीपेक्षा कमी ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे.
• फवारणीसाठी गढूळ पाणी वापरू नये. स्वच्छ पाणीच वापरावे.
• फवारणी द्रावण प्लास्टिक बकेटमध्ये करावे.
• शक्य झाल्यास फवारणीच्या वेळेस आपण स्वतः शेतात हजर राहावे.
• फवारणीच्या दिवशी ढगाळ वातावरण असल्यास शक्यतोवर फवारणी करू नये व केल्यास बेस्ट स्टीकरचा वापर अवश्य करावा. तरीही ताबडतोब पाऊस पडल्यास फवारणीचा फायदा होत नाही.
• औषध तयार करताना प्रथम थोड्या पाण्यात घेऊन नंतर जास्त पाण्यात मिसळावे व व्यवस्थित ढवळून घ्यावे.
• फवारणी शक्यतोवर सकाळी व दुपारी 4 नंतर करावी. जास्त उन्हामध्ये कृषी रसायनांचे विघटन होते व पाहिजे तसे परिणाम दिसत नाहीत.
• तणनाशकांचा पंप फवारणीसाठी शक्यतोवर वापरू नाही.
• एकाच औषधाचा किंवा एकाच गटातील औषधांचा सतत वापर करू नये. त्यामुळे किडींमध्ये प्रतिकारशक्ती वाढते.
• कीटकनाशके, बुरशीनाशके, संजीवके, एकत्र फवारताना त्यांची सुसंगतता पडताळून पाहावी. द्रावण घट्ट झाल्यास, फाटल्यास किंवा न विरघळल्यास फवारू नये.
• फवारणीसाठी तयार करून ठेवलेल्या द्रावणाचा ताबडतोब वापर करावा, ते जास्त काळ ठेवू नये.
• फवारणी सर्व झाडावर खालीवर पानांच्या मागे-पुढे एकसमान होईल याची काळजी घ्यावी.

तुम्ही तुमच्या द्राक्ष पिकातील प्रमुख किडींचे व्यवस्थापन कसे करता? याबद्दलची माहिती आपल्या इतर शेतकरी मित्रांसह कमेंट्सद्वारे शेयर करा. सोबतच या लेखाला लाईक करायला आणि लेखावर कमेंट करायला विसरू नका. यासारख्या विविध पिकांच्या महत्वपूर्ण माहितीसाठी “कृषी ज्ञान” चॅनेलला फॉलो करा. तसेच ही माहिती अधिक शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी पोस्ट लाईक आणि शेयर करायला विसरु नका.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (Frequently asked Questions):

1. द्राक्ष वेलीला लागणारे प्रमुख रोग कोणते?

भुरी, करपा आणि केवडा हे द्राक्ष पिकाला लागणारे प्रमुख रोग आहेत.

2. द्राक्ष पिकाच्या वाढीसाठी योग्य हवामान कोणते?

द्राक्ष पिकाच्या योग्य शाखीय वाढीसाठी उष्ण व कोरडे वातावरण उपयुक्त ठरते.

3. महाराष्ट्रात सर्वाधिक द्राक्ष लागवड कुठे होते?

महाराष्ट्रात सर्वाधिक द्राक्ष लागवड नाशिक जिल्ह्यात होते.