ऊसामधील प्रमुख किडी व रोगांचे व्यवस्थापन (Major pests and diseases in Sugarcane and their Management)

नमस्कार शेतकरी बंधूंनो,

ऊस हे महाराष्ट्रातील महत्वाच्या नगदी पिकांपैकी एक पीक आहे. ऊस हे उष्णकटिबंधीय व बहूवर्षीय पीक आहे. महाराष्ट्र हे भारतातील प्रमुख ऊस उत्पादक राज्यांपैकी एक आहे. महाराष्ट्रातील सांगली, कोल्हापूर, सातारा, सोलापूर, पुणे हे प्रमुख ऊस उत्पादक जिल्हे आहेत. महाराष्ट्रात ऊस पिकावर विविध प्रकारच्या किडी व अनेक रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. त्यामध्ये खोड कीड, कांडी कीड, शेंडे कीड, मूळ पोखरणारी अळी, खवले कीड तसेच पोक्का बोईंग, लालकूज, तांबेरा, ऊसाची चाबूक काणी आणि मर रोग या किडी व रोगांचा समावेश आहे. चला तर मग जाणून घेऊया याच प्रमुख किडी व रोगां विषयीची व त्यांच्या व्यवस्थापनाविषयीची माहिती.

ऊस पिकातील किडी (Sugarcane Pests):

खोड कीड (Shoot Borer) :

• खोड किडीचा प्रादुर्भाव ऊस लावणीपासून ते मोठ्या बांधणीपर्यंत दिसून येतो.
• हलकी जमीन, कमी पाणी व जास्त तापमान यामुळे खोड किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो.
• वाळलेल्या पोंग्यावरून, तसेच बुडख्याजवळ असलेल्या लहान लहान छिद्रांवरून ही कीड ताबडतोब ओळखता येते.

ऊस पिकातील खोड कीड नियंत्रण (Shoot Borer) :

• ऊस लागवड करून एक महिन्याचा झाल्यावर प्रति एकरी खोडकीड नियंत्रित करणारे 5 कामगंध सापळे लावावेत.
• लागवडीच्या आधी ऊसाची टिपरी क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 200 मिली प्रति 100 लिटर पाण्यामध्ये 15 मिनिटे बुडवून लागण केल्यास किडीचा चांगल्या पद्धतीने बंदोबस्त होतो.
• ऊस पिकामध्ये बेसल डोस देत असताना खतासोबत फिप्रोनिल 0.3% जीआर (देहात-स्लेमाईट) 5 किलो प्रति एकरी दिल्यास किडीचे प्रतिबंधात्मक नियंत्रण होते.
• किडीचा प्रादुर्भाव दिसू लागताच क्लोरैंट्रानिलिप्रोल 18.5% एससीची (FMC-कोराजन) 60 मिली प्रति एकरी फवारणी करावी.

कांडी कीड :

• कांडी किडीचा प्रादुर्भाव मे ते सप्टेंबर या कालावधीत जास्त आढळतो.
• जास्त तापमान, कमी आर्द्रता आणि कमी पाऊस यामुळे या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो.
• ऊसाची वाढ कमी होते, कांड्या लहान राहतात, पांगशा फुटतात, पाचट काढले असता त्यात किडीची विष्ठा व भुसा आढळून येतो.

ऊस पिकातील कांडी कीड नियंत्रण :

• ऊस लागवड करून एक महिन्याचा झाल्यावर प्रति एकरी खोडकीड नियंत्रित करणारे 5 कामगंध सापळे लावावेत.
• लागवडीच्या आधी ऊसाची टिपरी क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 400 मिली प्रति 200 लिटर पाण्यामध्ये 15 मिनिटे बुडवून लागण केल्यास किडीचा चांगल्या पद्धतीने बंदोबस्त होतो.
• ऊस पिकामध्ये बेसल डोस देत असताना खतासोबत फिप्रोनिल 0.3% जीआर (देहात-स्लेमाईट) 5 किलो प्रति एकरी दिल्यास किडीचे प्रतिबंधात्मक नियंत्रण होते.
• किडीचा प्रादुर्भाव दिसू लागताच क्लोरैंट्रानिलिप्रोल 18.5% एससीची (FMC-कोराजन) 60 मिली प्रति एकरी फवारणी करावी.

शेंडे कीड :

• शेंडे किडीचा प्रादुर्भाव ऊसाच्या उगवतीपासून तोडणीपर्यंत दिसून येतो.
• या किडीचा प्रादुर्भाव ऑक्‍टोबर महिन्यात जास्त प्रमाणात आढळून येतो.
• हवेतील भरपूर आर्द्रता, मध्यम तापमान आणि उशिरा व जास्त येणारा पाऊस यांमुळे या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो.
• त्यामुळे ऊसाचा शेंडा वाळतो, पानावर लहान लहान छिद्रे दिसतात. शेंडा वाळल्यामुळे बाजूचे डोळे फुटतात. ऊसाचा आकार खराट्यासारखा होतो.

ऊस पिकातील शेंडे कीड नियंत्रण :

• ऊस लागवड करून एक महिन्याचा झाल्यावर प्रति एकरी खोडकीड नियंत्रित करणारे 5 कामगंध सापळे लावावेत.
• लागवडीच्या आधी ऊसाची टिपरी क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 400 मिली प्रति 200 लिटर पाण्यामध्ये 15 मिनिटे बुडवून लागण केल्यास किडीचा चांगल्या पद्धतीने बंदोबस्त होतो.
• ऊस पिकामध्ये बेसल डोस देत असताना खतासोबत फिप्रोनिल 0.3% जीआर (देहात-स्लेमाईट) 5 किलो प्रति एकरी दिल्यास किडीचे प्रतिबंधात्मक नियंत्रण होते.

मूळ पोखरणारी अळी (Root Borer) :

• मूळ पोखरणाऱ्या अळीच्या प्रादुर्भावामुळे शेंड्याची पाने वाळलेली दिसतात. इतर पाने पिवळी होतात.
• वाळलेला ऊस ओढल्यानंतर तो बुडख्यातून मोडून निघतो.
• जमिनीलगतच्या खोडात पांढरट रंगाची अळी दिसून येते.

ऊस पिकातील मूळ पोखरणारी अळी नियंत्रण :

• फिप्रोनिल 0.3% जीआर (देहात-स्लेमाईट) 5 किलो प्रति एकर किंवा
• क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 1 लिटर प्रति एकर ड्रेंचिंग/सिंचन पद्धत वापरून द्यावे.

खवले कीड :

• खवले किडीचा प्रादुर्भाव हा लावणी केलेल्या ऊसापेक्षा खोडवा पिकात जास्त प्रमाणात दिसून येतो.
• राखाडी, तपकिरी अशा गोल आकाराचे थर ऊसाच्या कांड्यावर दिसून येतात.
• हलकी जमीन, पाण्याच्या पाळ्यांतील जास्त अंतर व व्यवस्थापनाकडे केलेले दुर्लक्ष, यामुळे या किडीचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर वाढतो.

ऊस पिकातील खवले कीड नियंत्रण :

• लैम्ब्डा-साइहलोथ्रिन 5% ईसी (सिंजेंटा-कराटे)ची एकरी 200 मिली प्रति 200 लिटर पाणी फवारणी करा. किंवा
• बुप्रोफेझिन 25% एससी (टाटा-ऍप्लॉउड) ची एकरी 200 मिली प्रति 200 लिटर पाणी फवारणी करा.

हुमणी कीड:

• जमिनीमध्ये राहून पिकाची मुळी खाऊन आर्थिक नुकसान करणारी कीड म्हणजे हुमणी.
• या किडीचे लवकर नियंत्रण न केल्यास पिकाचे 30-70% नुकसान होऊ शकते.
• प्रथमावस्थेतील अळ्या पिकाची तंतुमुळे खातात. परिणामी झाड वाळते.
• एका झाडाचे मूळ कुरतडून खाल्ल्यानंतर हुमणी दुसऱ्या झाडाकडे वळते. शेतात एका ओळीत झाडे वाळल्याचे दिसून येते.

ऊस पिकातील हुमणी कीड नियंत्रण :

• पीक लागवडीपूर्वी- कार्बोफुरोन 3% सीजी (क्रिस्टल-फुरादान) दाणेदार - 7 किलो प्रति एकरी प्रमाणे खतासोबत मिसळून द्यावे.
• फिप्रोनिल 0.3% जीआर (देहात-स्लेमाईट) 5 किलो प्रति एकर द्यावे.
• यजमान झाडांवर क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 400 मिली प्रति 200 लिटर पाण्यामध्ये 15 मिनिटे बुडवून लागण केल्यास किडीचा चांगल्या पद्धतीने बंदोबस्त होतो.
• उभ्या पिकात उपद्रव आढळल्यास ड्रीप मधून किंवा पाटपाण्याने क्लोरपायरीफॉस 50% + सायपरमेथ्रिन 5% ईसी (देहात-सी स्क्वेअर) 1 लिटर किंवा इमिडाक्लोप्रिड 40% + फिप्रोनिल 40% डब्ल्यू/डब्ल्यू डब्ल्यूजी (बायर-लेसेंटा) 150 ग्रॅम प्रति एकरी द्यावे.

एकात्मिक कीड नियंत्रण व्यवस्थापन:

• कीडग्रस्त बियाणे वापरू नये.
• ऊसाची पट्टा अथवा रुंद सरी पद्धतीने लागवड करावी. जेणेकरून पीक संरक्षण उपाययोजना करणे सोईस्कर होईल.
• नत्र खताची प्रमाणित मात्रा द्यावी.
• सुरवातीस कमी प्रादुर्भाव असलेल्या शेतातील कीडग्रस्त पाने काढून जाळून टाकावीत.
• डिफा ॲफिडीव्होरा/मायक्रोमस हे परभक्षी मित्र कीटक 400 अळ्या किंवा कोषप्रती एकरी सोडावेत.
• जैविक मित्र किडी शेतात सोडल्यावर कीडनाशकाची फवारणी 3 ते 4 आठवड्यांपर्यंत टाळावी.
• फोरेट हे कीटकनाशक ऊस तोडणीपूर्वी 3 महिने वापरू नये.
• शेतात कीटकनाशकाचा वापर करताना योग्य खबरदारी घ्यावी.
• फवारणीनंतर 10 ते 15 दिवस ऊस किंवा ऊसाचे वाढे जनावरांना खाऊ घालू नये.

ऊस पिकातील रोग:

पोक्का बोईंग (Pokka Boeing) :

• पोक्का बोईंग हा रोग हवेद्वारे पसरतो.
• मान्सूनपूर्व पडलेला वळीव पाऊस व पावसामुळे हवेत वाढलेल्या आर्द्रतेमुळे हा रोग पानावर मोठ्या प्रमाणात दिसून येतो.
• पावसाळ्यात शक्यतो जुलै ते सप्टेंबर या कालावधीत या रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त आढळतो.
• या रोगाची लागण सुरुवातील शेंड्यापासून येणाऱ्या तिसऱ्या व चौथ्या कोवळ्या पानांवर दिसून येते.
• पानाच्या खालच्या भागात सुरुवातीला फिक्कट, हिरवट, पिवळसर, पांढरट पट्टे अथवा ठिपके दिसतात.
• रोगट पानांचा आकार बदलून त्यांची लांबी कमी होते.
• खोडाकडील भाग आखूड होऊन पाने एकमेकांत गुरफटली जातात त्यामुळे ती पूर्णपणे उघडली जात नाहीत.
• या रोगाची तीव्रता आढळल्यास शेंडे कूज व काडी कापाची लक्षणे दिसतात.

ऊस पिकातील पोक्का बोईंग रोग नियंत्रण:

• निरोगी बियाण्याची लागवड करावी.
• शेंडा कूज झालेले ऊस काढून नष्ट करावेत.
• खालील कोणत्याही एका रासायनिक बुरशीनाशकाच्या प्रति 15 लिटर पाण्यामध्ये मिसळून आलटून पालटून 10 दिवसाच्या अंतराने 2 ते 3 फवारण्या कराव्यात.
• कार्बेन्डाजिम 50% डब्ल्यूपी (क्रिस्टल-बाविस्टिन) - 8 ग्रॅम
• कॉपर ऑक्सीक्लोराइड 50% डब्लूपी (क्रिस्टल-ब्लू कॉपर)- 12 ग्रॅम
• मैनकोजेब 75 % डब्ल्यूपी (देहात DEM 45)- 18 ग्रॅम

लाल कुज (Red Rot) :

• लाल कुज हा रोग मातीमध्ये असलेल्या कॉलिटॉट्रिकम फॅलकॅटम या बुरशीमुळे होतो.
• या रोगाचा प्रादुर्भाव प्रामुख्याने ऊसावर आणि पानांवर दिसून येतो.
• लागण झालेल्या पानांचा रंग बदलतो.
• हिरवा ते नारिंगीनंतर नारिंगी ते पिवळा असा होतो.
• लाल रंगाचे ठिपके पानाच्या मध्य शिरेवर दिसतात.
• पाने खालून वर सुकत जातात. नंतर रोगग्रस्त ऊस फिकट रंगाचा आणि पोकळ होतो.
• लागण झालेल्या ऊसाचे मध्येच विभाजन केल्यास त्यातून आबंट वास येतो व अंतर्गत भाग लाल झालेला दिसतो.
• कधी-कधी आतल्या भागात काळ्या तपकिरी रंगाचा द्रव दिसून येतो.

ऊस पिकातील लाल कुज रोग नियंत्रण :

• लागवडीपुर्वी बेणे 1 टक्का बोर्डोमिश्रणच्या द्रावणात बुडवावेत.
• रोग आढळून आल्यास पाने व ऊस गोळा करून जाळून नष्ट करावेत.
• बियाणे कार्बेन्डाझिम 50% डब्ल्यू पी (क्रिस्टल-बाविस्टीन) च्या द्रावणात 2 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी 15 मिनिटे बुडवून ठेवावे नंतर त्याची लागवड करावी.
• कार्बेन्डाजिम 50% डब्ल्यूपी (क्रिस्ट-बाविस्टिन) - 8 ग्रॅम किंवा
• मैनकोजेब 75 % डब्ल्यूपी (देहात DEM 45)- 18 ग्रॅम प्रति 15 लिटर पाण्यातून फवारणी करा.

तांबेरा (Rust) :

• तांबेरा या रोगाचे बिजाणू हवेद्वारे पसरतात.
• पानाच्या दोन्ही बाजूस लहान, लांबट आकाराचे पिवळे ठिपके दिसतात. नंतर हे ठिपके आकाराने मोठे होऊन त्यांचा रंग तपकिरी ते नारिंगी-तपकिरी किंवा लाल- तपकिरी होतो.
• पूर्ण पान तांबेरायुक्त होते.

ऊस पिकातील तांबेरा रोग नियंत्रण :

• लागवड फेब्रुवारी ते मे या महिन्यांमध्ये करू नये.
• रोगमुक्त बियाणे निवडावे.
• रोगप्रतिकारक्षम जातींची लागवड करावी.
• बियाणे कार्बेन्डाझिम द्रावणात (100 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम प्रति 100 लिटर पाणी) दहा मिनिटे बुडवावे. त्यानंतर लागवड करावी.
• रोगाचा प्रादुर्भाव दिसताच (3 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी) मॅन्कोझेब 75% डब्ल्यूपी (देहात-DEM 45) 10-15 दिवसाच्या अंतराने 2-3 वेळा फवारावे.

खालील कोणत्याही एका बुरशीनाशकाची प्रति 15 लिटर पाण्यामध्ये मिसळून फवारणी करावी. चांगल्या रिझल्टसाठी प्रति पंप 5 मिली IFC स्टिकर मिसळावे.

• कार्बेन्डाजिम 12 %+मैनकोजेब 63 % डब्ल्यूपी (युपीएल-साफ) 12 ग्रॅम
• हेक्साकोनाजोल 5% एससी (टाटा रैलिस-कॉन्टाफ प्लस) - 0.4 मिली

ऊसाची चाबूक काणी :

• ऊसाची चाबूक काणी हा रोग ऊस पीक वाढीच्या कोणत्याही अवस्थेत दिसून येतो.
• ऊसाच्या शेंड्यापासून 25-250 सेंमी. लांबीची चंदेरी आवरण असणारा काळ्या पावडरने भरलेला चाबुकासारखा लांब पट्टा बाहेर पडतो. म्हणून या रोगाला चाबूक काणी म्हणतात.
• सदर लागण झालेला ऊस निरोगी ऊसापेक्षा लहान दिसतो.
• बाजूच्या बेटामधून भरपूर अंकुर फुटतो त्यातून निघालेली पाने सरळ आखूड असतात.
• हा रोग बेण्याद्वारे आणि रोगट खोडव्यापासून पसरतो.
• लागवडीच्या ऊसापेक्षा खोडव्यामध्ये काणीरोगाचे प्रमाण जास्त आढळते.

नियंत्रण :

• निरोगी व रोगप्रतिकारक वाणांचा वापर करावा तसेच उष्ण जलप्रकिया केलेले बेणे वापरावे.
• वारंवार खोडवा पीक घेवू नये.
• चंदेरी आवरण फाटण्यापूर्वी काणी रोगाचे पट्टे जाड कापडाच्या पिशवीत भरून उकळत्या पाण्यात एका तासासाठी बुडवून ठेवावे जेणेकरून रोगाचे बीजकण मरून जातील.
• बियाणे 0.1% कार्बेन्डाजिम 50% डब्ल्यूपी (क्रिस्ट-बाविस्टिन)च्या द्रावणात (100 लिटर पाण्यात 100 ग्रॅम बावीस्टीन) 10 मिनिटे बुडवून ठेवावे.

मर रोग (Wilt) :

• मर रोगाची लक्षणे ऊसाची निम्मी वाढ होईपर्यंत दिसत नाहीत.
• प्रथम पाने पिवळी पडतात व ऊस शेंड्यापासून वाळण्यास सुरुवात होते.
• ऊसाच्या आत पोकळी बनते, असा ऊस वजनाला हलका भरतो.
• लागण झालेल्या ऊसाची मुळे कुजतात आणि ऊस अलगदपणे उपटून येतो.
• शेवटी संपूर्ण ऊस वाळतो आणि मरतो.
• रोगग्रस्त ऊसातील आतला भाग हलक्या ते गडद जांभळ्या किंवा तपकिरी रंगाचा बनलेला असतो.

नियंत्रण:

• निरोगी बेणे लागवडीसाठी निवडावे.
• शेतात स्वछता ठेवावी.
• प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून बेणे 0.1% बाविस्टीन (क्रिस्टल)च्या द्रावणात (100 लिटर पाण्यात 100 ग्रॅम बावीस्टीन) 10 मिनिटे बुडवून ठेवून नंतर लागवड करावी.

तुम्ही तुमच्या ऊस पिकामधील प्रमुख किडी व रोगांचे व्यवस्थापन कसे करता? याबद्दलची माहिती आपल्या इतर शेतकरी मित्रांसह कमेंट्सद्वारे शेयर करा. सोबतच या लेखाला लाईक करायला आणि लेखावर कमेंट करायला विसरू नका. यासारख्या विविध पिकांच्या महत्वपूर्ण माहितीसाठी “कृषी ज्ञान” चॅनेलला फॉलो करा. तसेच ही माहिती अधिक शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी पोस्ट लाईक आणि शेयर करायला विसरु नका.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (Frequently asked Questions):

1. महाराष्ट्रात ऊस पिकाची लागवड कुठे होते?

ऊसाचे पीक प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील सांगली, कोल्हापूर, सातारा, सोलापूर, पुणे येथे घेतले जाते.

2. ऊस पिकावर कोणते रोग व कीटक दिसून येतात?

ऊस पिकावर प्रामुख्याने खोड कीड, कांडी कीड, शेंडे कीड, मूळ पोखरणारी अळी, खवले कीड तसेच पोक्का बोईंग, लालकूज, तांबेरा, ऊसाची चाबूक काणी आणि मर रोग यासारख्या प्रमुख किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव आढळतो.

3. ऊसाची चाबूक काणी रोग कोणता?

ऊसाच्या शेंड्यापासून 25-250 सेंमी. लांबीची चंदेरी आवरण असणारा काळ्या पावडरने भरलेला चाबुकासारखा लांब पट्टा बाहेर पडतो या रोगाला चाबूक काणी रोग असे म्हणतात.